• według legendy nazwa „Archangelica” pochodzi od archanioła Michała, który miał wskazać roślinę ludziom jako lek na zarazy
• arcydzięgiel był sadzony przy domostwach jako roślina ochronna — wierzono, że odstrasza złe duchy i „odczarowuje” przestrzeń
• arcydzięgiel był dawniej jednym z podstawowych środków na malarię nazywaną często zimnicą, zanim w Europie poznano chininę
•  średniowiecznych receptariuszach opisywano go jako roślinę „rozgrzewającą wnętrzności” i poprawiającą trawienie
• aby zwiększyć masę korzenia, w uprawie należy wyłamywać pędy kwiatowe — dzięki temu więcej energii trafia do części podziemnych
• świeżo zebrane nasiona arcydzięgla mają najwyższą zdolność kiełkowania — najlepiej wysiewać je zaraz po zbiorze (VII – VIII), lekko ugniatając w glebie
• roślina ta jest także znakomitym surowcem do tworzenia domowych syropów na trawienie i wzmocnienie odporności

Arcydzięgiel to roślina o wszechstronnym zastosowaniu:

• korzenie mają największe znaczenie w lecznictwie,
• ogonki liściowe i młode pędy wykorzystywane są jako surowiec przyprawowy,
• zaś łodyżki i nasiona ceni przemysł cukierniczy — zwłaszcza do produkcji kandyzowanych dodatków do deserów i wypieków

ARCYDZIĘGIEL LITWOR – Archangelica officinalis

• korzeń arcydzięgla – Archangelicae radix
• liść arcydzięgla – Archangelicae folium
• owoc arcydzięgla – Archangelicae fructus

•    korzeń
  • późną jesienią październik – listopad (II rok wegetacji)
  • lub wczesną wiosną marzec – kwiecień, III rok, gdy temperatura przy gruncie spadnie do ok. 4°C

warto wiedzieć

• do celów leczniczych nie zbiera się korzeni roślin, które zakwitły
• aby uzyskać większe i bardziej dorodne korzenie, w pierwszym roku uprawy należy usuwać pędy kwiatowe(wyłamując je lub wycinając), by roślina nie inwestowała energii w nasiona
• korzenie wykopuje się ostrożnie, najlepiej przy użyciu wideł lub szpadla, gdyż mogą sięgać nawet 40 cm w głąb ziemi

• korzeń
  • po zbiorze korzenie należy dokładnie oczyścić z ziemi i drobnych korzeni bocznych
  • aby ułatwić suszenie, większe korzenie należy przeciąć wzdłuż
  • suszyć w cieniu lub w suszarni w temperaturze 35 – 40°C
  • wyższe temperatury nie są wskazane, ponieważ prowadzą do utraty cennych substancji —in. ostol zaczyna się rozkładać już powyżej 30°C

Prawidłowo wysuszone korzenie powinny:

• łatwo się łamać
• po przełamaniu mieć jasnobrunatny lub białawo – żółty kolor z charakterystycznym rdzawym rdzeniem
• wyróżniać się silnym, słodkim i aromatycznym zapachem
• mieć smak lekko ostry i palący

W arcydzięglu oznaczono ok. 120 różnych związków chemicznych.
Za najważniejsze, odpowiadające za działanie farmakologiczne, uznaje się:

• olejek eteryczny (arcydzięgiel jest jednym z cenniejszych surowców olejkowych) — głównie: β-felandren, α-pinen, limonen, β-pinen
• kumaryny — m.in. ostol, imperatoryna, bergapten
• kwasy fenolowe — np. kwas chlorogenowy
• flawonoidy — rutyna, kwercetyna
• garbniki
• fitosterole
• kwasy organiczne (np. kwas jabłkowy)
• pektyny
• gorycze

w mniejszych ilościach arcydzięgiel zawiera:

• witaminy z grupy B oraz witaminę C
• żywice
• związki mineralne (mikro- i makroelementy)

Arcydzięgiel należy do środków silnie i pewnie działających

Zastosowanie tradycyjne:

• uspokajające — działanie porównywane do kozłka lekarskiego (valeriana officinalis); stosowany w zaburzeniach nerwicowych, lękach, stanach napięcia psychicznego.
• przeciwdrgawkowe — stosowany dawniej w łagodzeniu objawów „nerwowej padaczki”
• poprawiające trawienie — używany w naparach i nalewkach na poprawę apetytu i procesów trawiennych
• wykrztuśne i przeciwkaszlowe — stosowany w syropach na kaszel i przeziębienie.
• znoszące nadmierne procesy fermentacyjne w przewodzie pokarmowym (przeciw-wzdęciowe)
• moczopędne, oczyszczające — tradycyjnie stosowany w kuracjach „odtruwających” i wspomagających pracę nerek
• bakteriobójcze i przeciwgrzybicze — stosowany zewnętrznie na trudno gojące się rany, zakażenia skórne
• rozgrzewające, łagodnie drażniące — stosowany zewnętrznie (np. w nacieraniach) dla poprawy miejscowego ukrwienia i rozgrzania mięśni
• znieczulające — w zastosowaniu zewnętrznym działanie przeciwbólowe utrzymujące się do kilku godzin (np. w okładach)

Działanie poparte badaniami:

• wpływ na ośrodkowy układ nerwowy — umiarkowane działanie uspokajające i przeciwlękowe; obniża pobudliwość kory mózgowej i niektórych ośrodków wegetatywnych w rdzeniu przedłużonym (zwłaszcza ośrodka naczynioruchowego) — efekt przypisywany głównie kumarynom i olejkowi eterycznemu
• działanie rozkurczowe — na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych — efekt potwierdzony w badaniach in vitro; odpowiadają za to głównie furanokumaryny i składniki olejku eterycznego.
• przywracanie prawidłowej perystaltyki jelit — poprawa motoryki przewodu pokarmowego
• hepatoprotekcyjne — działanie ochronne na komórki wątroby (potwierdzone w badaniach laboratoryjnych
• przyspieszenie usuwania zbędnych produktów przemiany materii — wzrost wydzielania moczu i potu, działanie wspomagające procesy detoksykacji

W medycynie ludowej korzeń arcydzięgla używany był przede wszystkim do leczenia:

• zaburzeń trawienia spowodowanych zbyt małym wydzielaniem soków trawiennych — soku żołądkowego, trzustkowego oraz żółci
• zaburzeń perystaltyki jelit (w stanach skurczowych jelit i przy nieregularnym wypróżnianiu)
• stanów nerwowych, niepokoju i trudności z zasypianiem
• bólów reumatycznych i nerwobóli — głównie olejek eteryczny stosowany zewnętrznie (nacieranie obolałych miejsc)

wewnętrzne:

• układ pokarmowy
  skuteczność działania jest obserwowana na wszystkich wymienionych poziomach
  • zaburzenia trawienia, w tym:
    • brak łaknienia i niestrawność — wyciągi z arcydzięgla pobudzają czynność gruczołów ślinowych oraz wydzielanie soków trawiennych: żołądkowego, trzustkowego i jelitowego
    • wzdęcia wynikające z nadmiernej fermentacji
    • bóle brzucha spowodowane nadmiernym napięciem mięśniówki (tzw. stany skurczowe jelit)
    • nieprawidłowa praca jelit związana z zaburzeniami perystaltyki, w tym kolka, zespół jelita wrażliwego — zwłaszcza postać zaparciowa z nieregularnymi wypróżnieniami
    • zastój żółci w pęcherzyku i / lub utrudniony jej dopływ do dwunastnicy (np. w wyniku zamknięcia zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej)

• układ nerwowy
  • nerwowość, nadpobudliwość, rozdrażnienie
  • niepokój
  • bezsenność
  • brak łaknienia i niestrawność na skutek nadmiernego stresu
  • zawroty i bóle głowy wynikające z zaburzeń trawiennych na tle nerwowym

warto wiedzieć

odwar działa słabiej na układ nerwowy niż napar

• pozostałe:
  • zaburzona przemiana materii
  • osłabiona praca nerek z towarzyszącym skąpomoczem (pobudza pracę nerek oraz zwiększa ilość wydalanego moczu)
  • łagodne dolegliwości czynnościowe serca u osób starszych, których przyczyną są zaburzenia trawienia i wchłaniania składników pokarmowych
  • osłabiony układ nerwowy (arcydzięgiel działa częściowo adaptogennie — wzmacnia odporność układu nerwowego, jednocześnie wykazując działanie wyciszające i uspokajające)

zewnętrzne:

• nerwobóle różnego pochodzenia (głównie mięśniobóle, stawobóle — np. reumatyzm)
  (skuteczność wykazuje stosowanie olejków do wcierań w stawy i bolące miejsca)
• stany zapalne jamy ustnej i gardła — płukanki z odwaru
• stany zapalne oczu z towarzyszącym łzawieniem, pieczeniem, świądem i zmianami ropnymi — w okładach
• przetłuszczające się włosy — płukanki i szampony na bazie arcydzięgla
• cera trądzikowa i przetłuszczająca się — przemywania odwarem

Sytuacje, którw zawsze wymagają ostrożności:

• nadwrażliwość lub alergia na składniki arcydzięgla lub inne rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae), w tym seler, kminek, koper włoski, kolendra
• kobiety w ciąży i karmiące piersią (brak danych potwierdzających bezpieczeństwo — przeciwwskazane)
• dzieci poniżej 12 roku życia (brak wystarczających danych o bezpieczeństwie — nie zaleca się stosowania)
• kobiety z obfitymi miesiączkami (arcydzięgiel pobudza krążenie w obrębie macicy i może nasilać krwawienia lub je wywoływać)
• skłonność do krwawień, choroby krwotoczne
• choroby nowotworowe skóry lub podejrzenie nowotworów skóry (ze względu na obecność furanokumaryn)
• stosowanie leków fotouczulających lub terapia światłem UV (zwiększone ryzyko fotodermatoz)
• stosowanie silnych leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryna) — możliwe interakcje z kumarynami
• ostre stany zapalne żołądka i dwunastnicy
• zaawansowana choroba wrzodowa
• zapalenie kłębuszków nerkowych
• zapalenie wyrostka robaczkowego

Uwagi dotyczące stosowania:

• podczas stosowania arcydzięgla (zwłaszcza w postaci nalewek lub olejków do użytku zewnętrznego) należyunikać nadmiernej ekspozycji na słońce lub solaria
• furanokumaryny(szczególnie bergapten i ksantotoksyna) obecne w arcydzięglu silnie uwrażliwiają skórę na światło UV i mogą powodować stany zapalne skóry, fototoksyczne i fotoalergiczne wypryski kontaktowe
• u osób nadwrażliwych mogą wystąpić: rumień, świąd, pieczenie, pokrzywka, a nawet zmiany pęcherzowe przypominające oparzenia
• czasem obserwuje sięwzmożone krwawienia miesiączkowe podczas przyjmowania preparatów z arcydzięgla
• nie należy przekraczać zalecanych dawek — w przypadku nadmiernego spożycia mogą wystąpić bóle głowy, zawroty, nudności, światłowstręt
• ostrożnie stosować u osób z chorobami wątroby — kumaryny w dużych dawkach mogą obciążać wątrobę

Z czym warto łączyć korzeń arcydzięgla:

• w zaburzeniach trawienia:
  liść mięty pieprzowej, owoc kopru włoskiego, kłącze tataraku, koszyczek rumianku, ziele drapacza lekarskiego, korzeń mniszka lekarskiego,
  dodatkowo: ziele krwawnika, owoc kolendry, ziele dziurawca, ziele majeranku
• w mieszankach uspokajających:
  kwiat krwawnika, liść melisy lekarskiej, korzeń kozłka lekarskiego, liść bobrka trójlistkowego, szyszka chmielu zwyczajnego,
  dodatkowo: kwiat lawendy, ziele serdecznika, ziele ruty, liść werbeny

1. Napar z korzenia arcydzięgla

---

3. Odwar z korzenia arcydzięgla

3. Nalewka 1:5 

składniki:
100 g świeżych lub suszonych, drobno pokrojonych korzeni arcydzięgla
500 ml spirytusu 70%

przepis:
korzeń zalać alkoholem, pozostawić do wytrawiania na 14 dni w ciemnym i chłodnym miejscu, codziennie wstrząsać. Po 2 tygodniach przecedzić przez sito lub gazę, rozlać do ciemnych butelek, przechowywać w chłodnym miejscu (przydatność: do 1 roku)

zastosowanie i dawkowanie:

• jako środek pobudzający trawienie lub uspokajający:
  20 – 30 kropli przed jedzeniem
• jako środek wzmacniający:
  5 – 10 ml, 1 – 3 razy dziennie
• przy przeziębieniu, stanach napięcia, lękach, zdenerwowaniu lub obniżonym nastroju:
  10 ml nalewki rozcieńczyć w gorącym mleku z dodatkiem miodu i pić wieczorem lub przed sne

---