W Pigułce
- system korzeniowy:
- płytki, silnie rozgałęziony, z dominacją korzeni bocznych i przybyszowych
- jest przystosowany do warunków ubogich, kwaśnych gleb leśnych (gleby bielicowe, torfowe, piaszczyste). Tworzy rozbudowaną sieć cienkich korzeni bocznych, które rozrastają się tuż pod powierzchnią gleby
- nie posiada wykształconego, dominującego korzenia palowego.
- borówka brusznica dobrze regeneruje się z fragmentów podziemnych – zarówno korzeni, jak i kłączy
- może rozmnażać się wegetatywnie przez podziemne rozłogi.
- budowa:
- korzenie sięgają zazwyczaj do 20 – 30 cm głębokości
- główna masa korzeni znajduje się w warstwie próchniczej gleby, gdzie łatwiej dostępne są woda i związki mineralne. W warunkach suchych, korzenie mogą sięgać nieco głębiej (do 40 cm), ale nadal nie tworzą głębokiego korzenia głównego
- kłącza:
- cienkie, długie, pełzające poziomo lub płytko ukośnie, silnie zdrewniałe z wiekiem
- kłącza rozrastają się tuż pod powierzchnią gleby, często tworząc zwarte kolonie klonalne
- łodyga:
- płożąca lub wznosząca się, sztywna, zdrewniała u podstawy, krucha, o powolnym przyroście
- z wiekiem ulega wyraźnemu zdrewnieniu w części dolnej i przybiera formę trwałego, półkrzewiastego pędu
- łodygi są suche i sztywne, przystosowane do przetrwania zimy oraz do wzrostu w nieprzyjaznych, suchych warunkach borów iglastych i torfowisk
- u młodych roślin lub nowych pędów tegorocznych część łodygowa jest miękka i delikatna, zielonkawa, natomiast u starszych – brunatnieje, grubieje i pokrywa się cienką korowiną
- pędy:
- cienkie, regularnie ulistnione, w przekroju cylindryczne, gęsto rozgałęzione, płożące się lub lekko wzniesione
- na starszych pędach można zaobserwować słabe zgrubienia węzłów, z których wyrastają boczne rozgałęzienia oraz liście
- pędy są długowieczne– utrzymują się przez kilka sezonów wegetacyjnych, a corocznie z ich podstaw wyrastają nowe pędy kwiatonośne i wegetatywne
- cała roślina tworzy często zwarte kobierce o zwartej strukturze
- cechy blaszki liściowej:
- eliptyczna lub odwrotnie jajowata, całobrzega (brzeg gładki, nieklapowany), o długości 1 – 3 cm i szerokości 0,5 – 1,5 cm
- brzeg liścia – cały, lekko podwinięty ku spodowi
- nasada liścia – klinowata lub nieco zaokrąglona, bez głębokiego wcięcia, wierzchołek tępy lub delikatnie zaostrzony
- powierzchnia blaszki jest skórzasta, sztywna, błyszcząca, szczególnie od góry – co nadaje liściom woskowaty połysk
- wierzchnia strona liścia – ciemnozielona, połyskująca, gładka i naga
- spodnia strona – jaśniejsza, żółtawozielona lub jasnoszara, często pokryta siateczką drobnych, wyraźnie ciemnoczerwonych gruczołów (punkcików); w okolicach nerwu głównego może być nieco owłosiony, ale zwykle nieznacznie
- liście nie mają ogonka – są siedzące lub na bardzo krótkim ogonku, niewidocznym gołym okiem
- ułożenie liści na łodydze – skrętolegle – wyrastają pojedynczo w kolejnych węzłach pędu
- liście są zimozielone – utrzymują się przez wiele miesięcy, niekiedy do dwóch sezonów wegetacyjnych. Dzięki temu borówka brusznica zachowuje funkcję asymilacyjną przez cały rok
- pora kwitnienia: maj – czerwiec (V – VI)
- w sprzyjających warunkach możliwe jest powtórne, słabsze kwitnienie późnym latem – w sierpniu i wrześniu (VIII–IX), szczególnie na stanowiskach o przedłużonym okresie wegetacyjnym
- barwa kwiatów:
- białe, różowawe do bladoróżowych, często o lekko zielonkawym lub woskowym odcieniu w fazie pąków
- typ kwiatostanu:
- szczytowy kwiatostan groniasty lub jednostronny baldachogron (gronko wachlarzowate)
- kwiatostany wyrastają z wierzchołków młodych pędów jednorocznych
- kwiaty są zebrane po 2 – 10 sztukw skupione, szczytowe kwiatostany, które tworzą zwarte, półkuliste lub łukowate grona
- wielkość i kształt kwiatów:
- kwiaty drobne, długości ok. 4 – 6 mm, dzwonkowate, zwisające
- bory sosnowe (bory suche, świeże i mieszane, wrzosowiska i borówczyska– siedliska o kwaśnym odczynie gleby, często z dominacją sosny zwyczajnej i z udziałem roślin wrzosowatych
- bory iglaste i ich obrzeża– szczególnie tam, gdzie dostępne jest rozproszone światło
- lubi gleby:
- bardzo kwaśne (pH 3,5 – 5,5), często o niskiej zawartości próchnicy, ale dobrze przepuszczalne
- preferuje podłoża suche do umiarkowanie wilgotnych, ale z dobrą retencją – roślina dobrze przystosowana do suszy glebowej (dzięki liściom skórzastym i mikoryzie)
- preferuje stanowiska słoneczne, ale toleruje lekkie zacienienie (np. w borach sosnowych o luźnym drzewostanie
W Pigułce
- system korzeniowy:
- płytki, silnie rozgałęziony, z dominacją korzeni bocznych i przybyszowych
- jest przystosowany do warunków ubogich, kwaśnych gleb leśnych (gleby bielicowe, torfowe, piaszczyste). Tworzy rozbudowaną sieć cienkich korzeni bocznych, które rozrastają się tuż pod powierzchnią gleby
- nie posiada wykształconego, dominującego korzenia palowego.
- borówka brusznica dobrze regeneruje się z fragmentów podziemnych – zarówno korzeni, jak i kłączy
- może rozmnażać się wegetatywnie przez podziemne rozłogi.
- budowa:
- korzenie sięgają zazwyczaj do 20 – 30 cm głębokości
- główna masa korzeni znajduje się w warstwie próchniczej gleby, gdzie łatwiej dostępne są woda i związki mineralne. W warunkach suchych, korzenie mogą sięgać nieco głębiej (do 40 cm), ale nadal nie tworzą głębokiego korzenia głównego
- kłącza:
- cienkie, długie, pełzające poziomo lub płytko ukośnie, silnie zdrewniałe z wiekiem
- kłącza rozrastają się tuż pod powierzchnią gleby, często tworząc zwarte kolonie klonalne
- łodyga:
- płożąca lub wznosząca się, sztywna, zdrewniała u podstawy, krucha, o powolnym przyroście
- z wiekiem ulega wyraźnemu zdrewnieniu w części dolnej i przybiera formę trwałego, półkrzewiastego pędu
- łodygi są suche i sztywne, przystosowane do przetrwania zimy oraz do wzrostu w nieprzyjaznych, suchych warunkach borów iglastych i torfowisk
- u młodych roślin lub nowych pędów tegorocznych część łodygowa jest miękka i delikatna, zielonkawa, natomiast u starszych – brunatnieje, grubieje i pokrywa się cienką korowiną
- pędy:
- cienkie, regularnie ulistnione, w przekroju cylindryczne, gęsto rozgałęzione, płożące się lub lekko wzniesione
- na starszych pędach można zaobserwować słabe zgrubienia węzłów, z których wyrastają boczne rozgałęzienia oraz liście
- pędy są długowieczne– utrzymują się przez kilka sezonów wegetacyjnych, a corocznie z ich podstaw wyrastają nowe pędy kwiatonośne i wegetatywne
- cała roślina tworzy często zwarte kobierce o zwartej strukturze
- cechy blaszki liściowej:
- eliptyczna lub odwrotnie jajowata, całobrzega (brzeg gładki, nieklapowany), o długości 1 – 3 cm i szerokości 0,5 – 1,5 cm
- brzeg liścia – cały, lekko podwinięty ku spodowi
- nasada liścia – klinowata lub nieco zaokrąglona, bez głębokiego wcięcia, wierzchołek tępy lub delikatnie zaostrzony
- powierzchnia blaszki jest skórzasta, sztywna, błyszcząca, szczególnie od góry – co nadaje liściom woskowaty połysk
- wierzchnia strona liścia – ciemnozielona, połyskująca, gładka i naga
- spodnia strona – jaśniejsza, żółtawozielona lub jasnoszara, często pokryta siateczką drobnych, wyraźnie ciemnoczerwonych gruczołów (punkcików); w okolicach nerwu głównego może być nieco owłosiony, ale zwykle nieznacznie
- liście nie mają ogonka – są siedzące lub na bardzo krótkim ogonku, niewidocznym gołym okiem
- ułożenie liści na łodydze – skrętolegle – wyrastają pojedynczo w kolejnych węzłach pędu
- liście są zimozielone – utrzymują się przez wiele miesięcy, niekiedy do dwóch sezonów wegetacyjnych. Dzięki temu borówka brusznica zachowuje funkcję asymilacyjną przez cały rok
- pora kwitnienia: maj – czerwiec (V – VI)
- w sprzyjających warunkach możliwe jest powtórne, słabsze kwitnienie późnym latem – w sierpniu i wrześniu (VIII–IX), szczególnie na stanowiskach o przedłużonym okresie wegetacyjnym
- barwa kwiatów:
- białe, różowawe do bladoróżowych, często o lekko zielonkawym lub woskowym odcieniu w fazie pąków
- typ kwiatostanu:
- szczytowy kwiatostan groniasty lub jednostronny baldachogron (gronko wachlarzowate)
- kwiatostany wyrastają z wierzchołków młodych pędów jednorocznych
- kwiaty są zebrane po 2 – 10 sztukw skupione, szczytowe kwiatostany, które tworzą zwarte, półkuliste lub łukowate grona
- wielkość i kształt kwiatów:
- kwiaty drobne, długości ok. 4 – 6 mm, dzwonkowate, zwisające
- bory sosnowe (bory suche, świeże i mieszane, wrzosowiska i borówczyska– siedliska o kwaśnym odczynie gleby, często z dominacją sosny zwyczajnej i z udziałem roślin wrzosowatych
- bory iglaste i ich obrzeża– szczególnie tam, gdzie dostępne jest rozproszone światło
- lubi gleby:
- bardzo kwaśne (pH 3,5 – 5,5), często o niskiej zawartości próchnicy, ale dobrze przepuszczalne
- preferuje podłoża suche do umiarkowanie wilgotnych, ale z dobrą retencją – roślina dobrze przystosowana do suszy glebowej (dzięki liściom skórzastym i mikoryzie)
- preferuje stanowiska słoneczne, ale toleruje lekkie zacienienie (np. w borach sosnowych o luźnym drzewostanie
Ciekawostki
- Roślina zimozielona – sekret fotosyntezy bez sezonów
Liście borówki brusznicy nie opadają na zimę – pozostają zielone i gotowe do fotosyntezy już w pierwszych dniach wiosny, zanim inne rośliny zdążą się obudzić. - Niewidzialne wsparcie czyli mikoryza erikoidalna
Korzenie borówki współpracują z mikroskopijnymi grzybami, które pomagają jej przetrwać na najbardziej jałowych i kwaśnych glebach leśnych – to cicha sojuszniczka życia w trudnych warunkach. - Cierpliwa jak borówka
Brusznica nie śpieszy się z rozrostem – może dziesięcioleciami tkwić w jednym miejscu, powoli oplatając podłoże zwartym kobiercem. - Roślina z pogranicza światów – duchowe ziele przodków
W słowiańskiej tradycji brusznica rosła tam, gdzie świat żywych stykał się z zaświatami – na wrzosowiskach, granicach lasów, w miejscach uważanych za „przejścia” - Lingon – smak północy
Brusznica to nie tylko owoc – to element kultury i kuchni północnej Europy, gdzie jej słodko-kwaśna konfitura towarzyszy od wieków daniom mięsnym i świątecznym tradycjom. - Borówkowy rytuał – zalecana kobietom, a zakazana mężczyznom
Na niektórych terenach uważano, że borówka ma dziewiczą moc i nie powinien jej dotykać mężczyzna – zbierały ją wyłącznie kobiety, często według rytualnego porządku. - Kiszonki z borówki
W kuchni syberyjskiej i lapońskiej brusznicę kiszono na zimę – stanowiła naturalny probiotyk i źródło witaminy C, kiedy inne owoce były niedostępne - Po świętach – sięgnij po borówkę
Kompot z borówek brusznicowych był znanym domowym „odtruwaczem” po suto zakrapianych świętach – nie tylko smakował, ale i łagodził objawy przejedzenia. - Naturalny konserwant – jagoda, która nie kwaśnieje
Brusznica nie fermentuje samoistnie – dzięki zawartości kwasu benzoesowego była wykorzystywana jako naturalny konserwant dla innych leśnych owoców, np. poziomek i jagód.
SUROWIEC ZIELARSKI
BORÓWKA BRUSZNICA – Vaccinium Vitis idaea L
- liść borówki – Vitis ideae folium
CZAS ZBIORU
Najbardziej wartościowe są liście młode, jędrne, skórzaste i w kolorze ciemnej zieleni
- wiosna: kwiecień – maj (IV – V), najlepiej tuż po ustąpieniu przymrozków i przed rozpoczęciem kwitnienia, gdy zawartość cennych związków (arbutyna, garbniki) jest najwyższa lub
- jesień: wrzesień – październik (IX – X), po zbiorze owoców, gdy skumulowana przez sezon ilość substancji aktywnych również osiąga wysoki poziom
Folium Vitis – idaeae w większości pochodzi ze stanowisk naturalnych – lasów iglastych, borów i wrzosowisk, ale coraz częściej spotyka się również uprawy plantacyjne, szczególnie w Skandynawii, Rosji i na Litwie, gdzie borówka ma duże znaczenie surowcowe.
SUSZENIE
- zebrane liście należy rozłożyć cienką warstwą na czystym papierze, sicie lub lnianym płótnie, w suchym, przewiewnym, zacienionym miejscu, z dala od bezpośredniego światła słonecznego (np. na poddaszu, w altanie, pod dachem)
- czas suszenia wynosi ok. 5 – 10 dni, w zależności od warunków (temperatury, wilgotności, grubości warstwy)
- w suszarkach w temperaturze 35 – 40˚C przy zachowaniu dobrej cyrkulacji powietrza
- zbyt wysoka temperatura lub działanie promieni słonecznych powodują brunatnienie liści oraz rozkład arbutyny i garbników — co znacznie obniża wartość leczniczą surowca
- prawidłowo wysuszone liście powinny zachować zieloną barwę, sztywność i wyraźny połysk
PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE
- glikozydy fenolowe (głównie arbutyna)
- garbniki
- flawonoidy
- kwasy fenolowe i organiczne
- triterpeny
- sole mineralne – w tym spore ilości Mn i Mg
DZIAŁANIE
- moczopędne
- wodne wyciągi z liści zwiększają nieznacznie dobową ilość wydalanego moczu, a jednocześnie wyraźnie nasilają wydalanie jonów sodowych (Na⁺), chlorkowych (Cl⁻) oraz metabolitów, co sprzyja oczyszczaniu organizmu i odciążeniu dróg moczowych
- odkażające i antyseptyczne
- dzięki obecności arbutyny, która w środowisku zasadowym przekształca się do hydrochinonu, liść działa przeciwbakteryjnie w obrębie układu moczowego i pokarmowego, wspierając walkę z infekcjami o łagodnym przebiegu
- przeciwzapalne
- ściągające
- przeciwbiegunkowe
- przeciwkrwotoczne
- łagodnie rozkurczowo na mięśnie gładkie układu pokarmowego i moczowo ‑ płciowego
- uszczelniające naczynia
- przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczo (zewnętrznie)
ZASTOSOWANIE
- układ moczowo – płciowy
- niepowikłane zakażenia dolnych dróg moczowych (zapalenie pęcherza, cewki moczowej)
- nawracające zapalenia pęcherza moczowego
- zakażenia przewlekłe układu moczowego, w tym wspomagająco przy:
- zapaleniu miedniczek nerkowych
- przewlekłym zapaleniu nerek
- ból i pieczenie przy oddawaniu moczu
- napięciowe lub spastyczne skurcze pęcherza moczowego
- stan zapalny gruczołu krokowego (prostatitis) – jako terapia wspomagająca
- kamica nerkowa i moczowa (szczególnie o typie moczanowym, cystynowym i ksantynowym)
- profilaktycznie w celu wspomagania oczyszczania dróg moczowych po antybiotykoterapii lub przy nawracających infekcjach
- układ pokarmowy
- nieżyt żołądka i jelit – działanie łagodzące i osłaniające błony śluzowe
- biegunki o łagodnym nasileniu, szczególnie nieinfekcyjne i na tle pokarmowym – działanie ściągające i stabilizujące
- wrzody żołądka i dwunastnicy – jako środek wspomagający, łagodzący podrażnienie i wzmacniający błony śluzowe (działanie osłonowe)
- nadmierna fermentacja jelitowa i wzdęcia – dzięki właściwościom ściągającym i tonizującym, liść może zmniejszać napięcie i poprawiać komfort trawienny
- drobne, powierzchowne krwawienia z przewodu pokarmowego – np. w nadżerkach lub kruchych naczyniach włosowatych błony śluzowej
ŚRODKI OSTROŻNOŚCI
Sytuacje, które zawsze wymagają ostrożności
- nadwrażliwość lub alergia na składniki borówki brusznicy – reakcje nadwrażliwości mogą obejmować zmiany skórne, pokrzywkę, podrażnienia przewodu pokarmowego, rzadziej objawy ze strony układu oddechowego
- kobiety w ciąży i karmiące piersią – brak wystarczających badań potwierdzających bezpieczeństwo stosowania surowca w tej grupie, dlatego nie zaleca się wewnętrznego stosowania bez konsultacji z lekarzem
- dzieci poniżej 12 roku życia – z uwagi na obecność glikozydów hydrochinonowych (arbutyny), których metabolity mogą mieć działanie toksyczne przy dłuższym stosowaniu
- osoby z chorobami nerek – przy schorzeniach zapalnych lub niewydolności nerek stosowanie ziół moczopędnych wymaga nadzoru specjalisty
- stosowanie w połączeniu z lekami zakwaszającymi mocz (np. witamina C w dużych dawkach, niektóre środki przeciwbakteryjne) – obniżone pH moczu uniemożliwia przekształcenie arbutyny w hydrochinon i zmniejsza skuteczność działania surowca
- jednoczesne stosowanie z innymi lekami moczopędnymi lub glikozydami nasercowymi (np. digoksyną) – możliwe zaburzenia gospodarki elektrolitowej i interakcje
- stosowanie przez dłużej niż 5 – 7 dni bez przerwy – ze względu na możliwość kumulacji hydrochinonu w organizmie (potencjalne działanie hepatotoksyczne i mutagenne przy długotrwałym użyciu dużych dawek)
Liście borówki brusznicy zawierają arbutynę – glikozyd, który w organizmie ulega przemianie do hydrochinonu, związku o silnym działaniu przeciwbakteryjnym, ale także potencjalnie toksycznym. Stosowanie dużych dawek wyciągów z liści przez dłuższy czas może prowadzić do objawów przewlekłego zatrucia (nudności, pobudzenie, kurcze mięśni, a nawet niedokrwistość hemolityczna).
Z tego względu surowiec ten powinien być stosowany wyłącznie krótkoterminowo, najlepiej w mieszankach ziołowych, w których uznaje się go za całkowicie bezpieczny.
PRZYKŁADOWE SPOSOBY PRZYRZĄDZANIA
Z czym warto łączyć liść borówki brusznicy:
- jako środek moczopędny – z liściem mącznicy, z zielem skrzypu, kłączem perzu, zielem przytulii, liściem brzozy, zielem nawłoci, naowocnią fasoli
1. Napar z liści borówki brusznicy
Składniki:
- 1 łyżka suszonych liści borówki brusznicy (ok. 1,5 g)
- 200 ml gorącej wody (nie wrzątku – ok. 85 – 90°C)
Przepis:
Zalać susz ziołowy gorącą wodą, przykryć i zaparzać przez 15 minut. Przecedzić
Dawkowanie:
Pić 1/2 szklanki 2 – 3 razy dziennie między posiłkami przez maksymalnie 5 – 7 dni
Działanie i zastosowanie:
- łagodne działanie moczopędne i antyseptyczne (w infekcjach dolnych dróg moczowych),
- ściągające (w nieżytach żołądka, biegunkach),
- łagodzące stany zapalne błon śluzowych.
3. Odwar z liści borówki brusznicy
Składniki:
- 1 łyżka suszonych liści (ok. 1,5 – 2 g)
- 200 ml zimnej wody
Przepis:
Zalać liście zimną wodą, doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu przez 5 minut. Odstawić na 15 minut i przecedzić.
Dawkowanie:
1/3 szklanki 2 – 3 razy dziennie, nie dłużej niż 5 – 7 dni bez przerwy.
Działanie i zastosowanie:
- silniejsze działanie ściągające niż napar,
- pomocniczo przy biegunkach, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła (jako płukanka),
- lekkie działanie odkażające w zakażeniach pęcherza i dróg moczowych.
3. Nalewka z liści borówki brusznicy
Składniki:
- 50 g suszonych liści
- 250 ml 40 – 50% alkoholu etylowego (np. wódki)
Przepis:
Zalać liście alkoholem w słoiku, szczelnie zamknąć i odstawić na 10 – 14 dni w ciemnym miejscu. Codziennie wstrząsnąć. Po maceracji przecedzić i przelać do ciemnej butelki.
Dawkowanie:
10 – 15 kropli w łyżce wody, 2 – 3 razy dziennie, przez maks. 7 dni.
Działanie i zastosowanie:
- skoncentrowane działanie antyseptyczne i przeciwzapalne,
- do stosowania wewnętrznego w infekcjach pęcherza i przy skurczach jelit,
- można stosować również zewnętrznie na skórę przy stanach zapalnych, otarciach, zmianach trądzikowych.
4. Tonik do przemywania skóry (zewnętrzny)
Składniki:
- 1 łyżka liści
- 150 ml gorącej wody
Przepis:
Zaparzyć liście jak klasyczny napar. Po ostudzeniu przelać do butelki, przechowywać w lodówce max 3 dni.
Zastosowanie:
Przemywać skórę twarzy lub zmienioną chorobowo 2–3 razy dziennie.
Działanie i zastosowanie:
- ściągające, lekko odkażające i przeciwzapalne,
- przy cerze tłustej, trądzikowej, skłonnej do podrażnień, wyprysków, delikatnych otarć.