• „Królewska świeca” i świecąca roślina
  Dziewanna zawdzięcza jedną ze swoich ludowych nazw – królewska świeca – wysokiemu, prostemu pędowi z gęstym kwiatostanem, który przypominał płonącą świecę.
  W dawnych czasach suszone łodygi nasączano tłuszczem lub żywicą i używano jako pochodni lub zniczy, stąd inne nazwy: pochodnia Matki Boskiej, laska św. Jana, złota świeca
• Roślina słońca i światła
  Dziewanna to roślina światłolubna, która w warunkach ocienienia przestaje kwitnąć i zamiera. W wierzeniach ludowych uważano ją za „roślinę jasności” chroniącą przed „ciemnością, złymi duchami i chorobą”
• Ulubiona przez pszczoły, trzmiele i motyli
  Dziewanna wytwarza duże, otwarte kwiaty z łatwo dostępnym pyłkiem. Przyciąga owady zapylające, zwłaszcza trzmiele i dzikie pszczoły, które często w niej „nocują”, chroniąc się przed chłodem
  Zimą z kolei zdrewniałe łodygi dziewanny stanowią zimowe schronienie dla larw i poczwarek niektórych motyli, np. kraśników i zawisaków.
• Funkcjonalne i pomocne owłosienie
  Liście dziewanny są pokryte kutnerem, czyli gęstym filcem z promienistych włosków. W średniowieczu włochate liście służyły jako prowizoryczny papier toaletowy, wyściółka do butów lub podpaski – były miękkie, chłonne i izolujące
• Żółty barwnik z kwiatów
  Z kwiatów dziewanny uzyskiwano żółty barwnik do tkanin – naturalny i trwały. Był używany przez ludy pasterskie do barwienia wełny.

DZIEWANNA WIELKOKWIATOWA – Verbascum thapsiforme

kwiat dziewanny – Verbasci flos

Dziewanna to nie jedna roślina!

W Europie występuje ponad 20 gatunków dziewanny, a wiele z nich krzyżuje się między sobą. Dziewanna wielkokwiatowa często tworzy mieszańce z:

• dziewanną kutnerowatą (V. phlomoides)
• dziewanną pospolitą (V. nigrum)
• dziewanną lychnitis (V. lychnitis)

W praktyce zielarskiej często traktuje się je zamiennie, ale botanicznie rozróżnia się od siebie.

• kwiat – czerwiec – wrzesień (VI–IX)
  • zbiór uzależniony jest od warunków pogodowych oraz fazy kwitnienia – im więcej słońca, tym intensywniejsze kwitnienie i dłuższy okres zbiorów
  • zbiera się wyłącznie świeżo rozkwitłe kwiaty, najlepiej w godzinach przedpołudniowych, w suchą i słoneczną pogodę
    Mokre lub nierozwinięte kwiaty szybko brązowieją i tracą wartość leczniczą

Warto wiedzieć…

• Kwiat dziewanny (Flos Verbasci) w zdecydowanej większości pozyskiwany jest ze stanowisk naturalnych, choć w niektórych rejonach prowadzona jest również uprawa plantacyjna – szczególnie na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i zielarskiego.
• Zbiór odbywa się wyłącznie ręcznie, ze względu na:
  • delikatność kwiatów (łatwo ulegają uszkodzeniu i fermentacji),
  • konieczność selekcji – zbiera się tylko kwiaty w pełni rozwinięte, bez kielichów (kielichy są owłosione i gorzkie, obniżają jakość surowca),
  • dużą zmienność fenologiczną – kwiaty rozwijają się sukcesywnie przez wiele tygodni
• Częstotliwość zbioru: ze względu na rytm kwitnienia rośliny, w sezonie zbiór może być prowadzony nawet 1–2 razy dziennie, szczególnie w szczycie lata.

• kwiaty dziewanny należy suszyć w cienkiej warstwie, w suchym, przewiewnym i zacienionym miejscu; bezpośrednio po zbiorze rozkłada się je jak najszybciej – najlepiej na pergaminie lub przewiewnym sicie
• susz musi mieć zapewniony stały dostęp powietrza i być chroniony przed bezpośrednim nasłonecznieniem, które obniża jakość surowca
• w warunkach kontrolowanych (np. w suszarce) zaleca się temperaturę 35 – 40°C – wyższa może powodować degradację śluzów i zbrązowienie płatków

warto wiedzieć:

kwiaty ciemnieją i tracą przy tym swoje cenne właściwości, gdy:

• są zgniecione podczas zbioru (np. przy zbyt intensywnym ściskaniu w dłoni lub koszyku),
• zostały zebrane zawilgocone (np. pokryte rosą lub po opadach),
• suszone są zbyt grubą warstwą, co ogranicza dostęp powietrza i powoduje fermentację,
• przechowywane są w wilgotnym miejscu, bez odpowiedniego zabezpieczenia przed wilgocią

• śluzy (2 – 3%) – głównie ksyloglukany i arabinogalaktany
• saponiny triterpenowe (do 3%) – m.in. werbaskosaponina
• flawonoidy (0,5 – 2%) – w tym luteolina, apigenina, kemferol, rutozyd oraz śladowe ilości hesperydyny
• irydoidy (śladowo) – aukubina, katalpol
• olejek eteryczny – w ilościach śladowych
• cukry – ok. 11%, głównie glukoza, sacharoza

• wykrztuśne – ze względu na obecność saponin
  • rozszerza zalegającą wydzielinę w oskrzelach i ułatwiają jej odkrztuszanie
  • zwiększa aktywność nabłonka rzęskowego (działanie mukokinetyczne)
• przeciwbakteryjne i antyseptyczne
• przeciwwirusowe (wirusostatyczne) – przeciwko wirusom grypy A2 i B
• osłaniające
  • chroni błony śluzowe układu oddechowego i pokarmowego przed wysychaniem, podrażnieniem i działaniem czynników drażniących
• powlekające
  • łagodzi stany zaczerwienienia i nadwrażliwości na powierzchni skóry i błon śluzowych
• przeciwzapalne
  • zmniejsza miejscowy stan zapalny, szczególnie w obrębie błon śluzowych
• łagodzące
  • działa kojąco na błony śluzowe gardła, jamy ustnej, przewodu pokarmowego, układu moczowego i skóry
• wzmacniające
  • dziewanna uważana była za środek wzmacniający układ oddechowy, szczególnie u osób osłabionych, starszych lub dzieci
• zmiękczające (emoliencyjne)
  • zmiękcza naskórek i błony śluzowe
• przeciwalergiczne i przeciwświądowe
• gojące
  

  Niektóre badania in vitro wskazują, że zawarte w kwiatach flawonoidy (m.in. luteolina, apigenina) mogą wykazywać działanie przeciwalergiczne i spazmolityczne, jednak nie zostało ono potwierdzone w oficjalnych monografiach EMA czy Farmakopei Europejskiej. Wymaga dalszych badań klinicznych

wewnętrzne:

• układ oddechowy
  • suchy męczący kaszel, drapanie w gardle, chrypka
  • zalegająca wydzielina i trudności z odkrztuszaniem
  • stany zapalne krtani i gardła – szczególnie w formie naparu do picia lub płukanki
  • ostre i przewlekłe zapalenie oskrzeli
  • zapalenie tchawicy
  • grypa sezonowa (jako wsparcie objawowe)
  • angina (wyłącznie jako środek łagodzący)
  • alergiczny nieżyt nosa (stosowana głównie w tradycji zielarskiej)
  • ostre i przewlekłe zapalenie zatok przynosowych
    • brak jednoznacznego działania miejscowego na zatoki (pośrednio – działanie rozrzedzające wydzielinę i łagodzące obrzęk błony śluzowej nosa i gardła może wspierać leczenie objawowe; można łączyć w mieszankach z zielem tymianku, podbiałem, babką lancetowatą)
  • powiększone węzły chłonne
    • w tradycji ludowej na powiększone węzły stosowano okłady z naparu z dziewanny (głównie  jako środek „ściągający i łagodzący”)

• układ pokarmowy
  • refluks, nadkwasota – łagodzi podrażnienia (ma działanie wspomagające)
  • wspiera regenerację nabłonka przy podrażnieniach (np. po infekcjach, zatruciach)

• układ moczowy
  • stany zapalne pęcherza i cewki moczowej –  łagodzi pieczenie i podrażnienie w przebiegu infekcji (stosowana głównie w mieszankach – nie działania przyczynowo

zewnętrzne:

• przy stanach zapalnych skóry, pęknięciach, owrzodzeniach, odparzeniach (działanie osłaniające, gojące, przeciwzapalne, przeciwświądowe)

Sytuacje, które zawsze wymagają ostrożności

• nadwrażliwość lub alergia na składniki dziewanny, inne rośliny z rodziny trędownikowatych lub ogólnie na surowce śluzowe powinny zachować ostrożność
  • możliwa jest alergia kontaktowa lub nadwrażliwość na składniki dziewanny
  • objawy – wysypka, świąd, zaczerwienienie skóry, reakcje skórne po okładach
  • osoby uczulone na inne rośliny z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae)
• kobiety w ciąży i karmiące – brakuje wystarczających badań potwierdzających bezpieczeństwo stosowania wewnętrznego u kobiet w ciąży i karmiących

1. Napar z kwiatów dziewanny

Składniki:

• 1 łyżka suszonych kwiatów dziewanny (ok. 1,5 g)
• 250 ml wrzątku

Przepis:

• Kwiaty zalać gorącą wodą.
• Przykryć i parzyć przez 10 – 15 minut
• Przecedzić i pić

Dawkowanie i zastosowanie:

• Wewnętrznie: pić 2 – 3 razy dziennie po 1 szklance – przy suchym kaszlu, chrypce, podrażnieniu gardła, nadkwasocie.
• Zewnętrznie: jako płukanka do gardła i jamy ustnej (ciepły napar) – 2 – 3 razy dziennie.

---

2. Syrop z dziewanny

Składniki:

• świeże kwiaty dziewanny (ok. 2 szklanki)
• miód (najlepiej lipowy lub gryczany) lub cukier trzcinowy
• sok z cytryny (opcjonalnie)

Przepis:

1. Warstwami układać kwiaty i cukier/miód w słoiku (np. 2 łyżki kwiatów + 2 łyżki cukru).
2. Szczelnie zamknąć i odstawić w ciepłym miejscu (ale nie nasłonecznionym) na 7–10 dni.
3. Po tym czasie przecedzić, zlać do butelki i przechowywać w lodówce.

Dawkowanie i zastosowanie:

• Dorośli: 1 łyżka 2 – 3 razy dziennie
• Dzieci (powyżej 6 roku życia): 1 łyżeczka 2 razy dziennie

Stosować przy suchym, drażniącym kaszlu i przeziębieniu.

---

3. Nalewka z dziewanny 

Składniki:

• 100 g suszonych kwiatów dziewanny
• 500 ml alkoholu 40 – 50% (wódka lub spirytus rozcieńczony)
• opcjonalnie: miód do smaku

Przepis:

1. Zalać kwiaty alkoholem w szklanym słoju.
2. Odstawić na 14 dni w ciemnym miejscu, codziennie wstrząsając.
3. Przecedzić, przelać do butelek, przechowywać w ciemnym miejscu.

Dawkowanie i zastosowanie:

• 20 – 30 kropli 2 -3 razy dziennie – przy kaszlu, osłabieniu, infekcjach górnych dróg oddechowych.
• Można dodawać do herbaty (po lekkim przestudzeniu).

---

4. Maść z dziewanny do użytku zewnętrznego 

Składniki:

• 1 garść suszonych kwiatów dziewanny
• 100 ml tłuszczu bazowego: masło shea, smalec gęsi, wosk pszczeli z olejem (np. oliwą)
• opcjonalnie: kilka kropli olejku lawendowego lub z drzewa herbacianego

Przepis:

1. Kwiaty zalać tłuszczem i delikatnie podgrzewać w kąpieli wodnej przez 1 – 2 godziny (do temperatury max. 60°C).
2. Odstawić na noc do naciągnięcia, ponownie lekko podgrzać i przecedzić.
3. Przelać do słoiczka, przechowywać w lodówce.

Dawkowanie i zastosowanie:

Smarować skórę 2 – 3 razy dziennie przy:

• pęknięciach naskórka, odparzeniach,
• suchych wypryskach,
• stanach zapalnych skóry (np. wokół ust, nosa po infekcji),
• jako łagodzący balsam na podrażnienia.

---