• roślina modułowa i okrywowa
  kopytnik wykazuje rozłogowy wzrost przez kłącza, co pozwala mu tworzyć gęste kolonie leśne. pełni rolę rośliny okrywowej w cienistych grądach i buczynach. jest przykładem rośliny modułowej – każdy z osobników tworzy rozgałęzienia wyglądające jak odrębne rośliny, które z czasem usamodzielniają się po utracie połączenia z kłączem macierzystym. liczba takich „odrębnych roślin” zależy od wieku i warunków siedliskowych.
• pochodzenie nazwy
  nazwa „kopytnik” pochodzi od kształtu liści, które przypominają kopyto ssaka – szczególnie końskie lub bydlęce.
• ochronny dym w obrzędach
  wierzono, że okadzanie domostwa dymem z korzeni kopytnika wypędzało „złe duchy choroby”. zapewne wiązało się to z intensywnym i nieprzyjemnym zapachem palonego surowca.
• dziki pieprz w czasach głodu
  kopytnik bywał nazywany „dzikim pieprzem” ze względu na palący, piekący smak. używano go niekiedy jako substytutu przyprawy, co było jednak ryzykowne ze względu na toksyczność rośliny.
• roślina wymiotna dawnych farmaceutów
  w dawnej farmakologii zaliczano go do tzw. emetyków (vomitoria) – środków wywołujących wymioty. stosowano go jako „czyściciel żołądka” w przypadkach zatruć i ciężkiej niestrawności.

KOPYTNIK POSPOLITY – Asarum europeum

• korzeń/kłącze kopytnika – Asari rhizoma cum radicibus
• ziele kopytnika – Asari herba

Ziele nie było głównym surowcem zielarskim.  Jednak niektóre źródła wspominają o zbiorze młodych liści wiosną – do zastosowań ludowych (np. jako dodatek do środków wykrztuśnych lub okadzania)

• korzeń i kłącze
  • zbiera się wczesną wiosną (III – IV) lub jesienią (IX – X), kiedy zawartość olejków eterycznych jest największa
• ziele (liście i nadziemne części)
  •  wiosną (IV – V)

• zebrany surowiec należy rozłożyć cienką warstwą w suchym, przewiewnym i zacienionym miejscu
• w suszarkach dosusza się surowiec w temperaturze ok. 30˚C

• olejek eteryczny
  • najwyższe stężenie jest w korzeniach i kłączach, a najniższe  w liściach
• flawonoidy
• garbniki
• alkaloidy (śladowe ilości)
• kwasy fenolowe

• wykrztuśne i drażniące
• sekretolityczne – w małych dawkach ułatwia odkrztuszanie wydzieliny, jednak w większych dawkach wywołuje nudności i wymioty
• wymiotne – dawniej stosowany jako środek do „oczyszczania żołądka” w zatruciach i ciężkiej niestrawności (uwaga, może powodować podrażnienie żołądka i jelit, biegunkę oraz bóle brzucha
• rozkurczowe
• napotne i przeciwgorączkowe
• antyseptyczne

Obecnie kopytnik nie jest dopuszczony do stosowania wewnętrznego w lecznictwie oficjalnym,  z powodu ryzyka hepatotoksycznego i rakotwórczego działania β-asaronu, który jest głównym składnikiem olejku eterycznego

wewnętrzne:

• układ oddechowy
  • nieżyt górnych dróg oddechowych (gardła, tchawicy, oskrzeli i płuc) zwłaszcza z zalegającą suchą i lepką wydzieliną oraz suchym, ostrym i męczącym kaszlem
  • astma i stany skurczowe oskrzeli – pomocniczo
  • przewlekłe zapalenie oskrzeli
  • choroby alergiczne połączone z nieżytami układu oddechowego (kichanie, katar sienny, kaszel) – używano go jako środka rozkurczowego i wykrztuśnego, który miał łagodzić objawy podrażnienia błon śluzowych
  • grypa i choroby grypopodobne – stosowano jako środek napotny i pobudzający wydzielanie śluzu, co miało „oczyszczać organizm” i ułatwiać przebieg infekcji.
  • przeziębienie z kaszlem
  • angina, zapalenie gardła – w medycynie ludowej stosowany zewnętrznie w formie płukanek lub odwarów do płukania gardła, przypisywano mu działanie antyseptyczne i przeciwzapalne

• układ pokarmowy
  • zatrucia pokarmowe – jako środek pobudzający wymioty
  • kolka
  • niestrawność
  • zastoje żółci – ze względu na silne działanie żółciopędne

zewnętrzne:

• pasożyty zewnętrzne (wszy, świerzb) – okłady, maści, wcierki

---

Dawniej „polska ipekuana”, dziś zapomniany surowiec

Kopytnik pospolity przez długi czas był znany jako „polska ipekuana”, ponieważ zastępował drogą i trudno dostępną ipekakuanę południowoamerykańską w leczeniu chorób układu oddechowego. w farmacji europejskiej znalazł zastosowanie w postaci preparatów azarin i neoazarin, które działały wykrztuśnie i pobudzały wydzielanie śluzu, a figurowały nawet w farmakopeach niemieckich i austriackich.

Dziś jednak kopytnik nie jest już stosowany wewnętrznie, powodem jest obecność β – asaronu – związku o potwierdzonym działaniu mutagennym, hepatotoksycznym i rakotwórczym w badaniach na zwierzętach. obecnie roślina ma wyłącznie znaczenie historyczne i etnobotaniczne, a jej surowiec nie został dopuszczony do stosowania w farmakopei europejskiej.

---

• pozostałe
  • skąpe i nieregularne miesiączki
  • choroby reumatyczne
  • kaszel palaczy

Sytuacje, które zawsze wymagają ostrożności

• nadwrażliwość lub alergia na składniki kopytnika stanowi bezwzględne przeciwwskazanie do jego stosowania
• kobiety w ciąży i karmiące piersią nie powinny go stosować – preparaty zawierające kopytnik mogłyby wywołać poronienie lub działać toksycznie na płód i niemowlę

warto wiedzieć

• kopytnik i jego przetwory są silnie toksyczne – w większych dawkach wywołują objawy zatrucia (przedawkowanie objawia się nudnościami, wymiotami, biegunką, złym samopoczuciem, podrażnieniem przewodu pokarmowego i nerek, zapaścią, majaczeniem, drgawkami oraz halucynacjami)
• kopytnik nie powinien być stosowany wewnętrznie – zarówno w postaci ziela, jak i olejku eterycznego – dziś ma on wyłącznie znaczenie historyczne i etnobotaniczne, a nie terapeutyczne

Wszystkie poniższe przepisy mają wartość historyczno – etnograficzną. Ze względu na zawartość β – asaronu, kopytnik nie jest dopuszczony do stosowania wewnętrznego w medycynie oficjalnej.

---

1. Proszek z kłącza kopytnika („polska ipekuana”)

• Składniki:
  suszone i sproszkowane kłącze kopytnika

• Przepis:
  korzeń i kłącze rozcierano na proszek w moździerzu i przechowywano w szczelnych naczyniach

• Działanie i zastosowanie:
  wykrztuśne i wymiotne; stosowane w astmie, przewlekłym kaszlu, przeziębieniach z zalegającą wydzieliną

• Dawkowanie:
  0,2 – 0,5 g proszku jednorazowo jako środek wykrztuśny
  1 – 2 g jako środek wymiotny

---

2. Nalewka z kopytnika 

• Składniki:
  1 część rozdrobnionego kłącza kopytnika
  5 części spirytusu 70%

• Przepis:
  surowiec macerowano 7 – 10 dni w alkoholu, po czym filtrowano

• Działanie i zastosowanie:
  pobudzające wydzielanie śluzu, wykrztuśne, w większych dawkach wymiotne; stosowane przy kaszlu, astmie, przewlekłych nieżytach oskrzeli
  Nalewka bywała też używana zewnętrznie jako wcierka przeciwbólowa (wcierana w bolące miejsca działała rozgrzewająco i przeciwbólowo (np. przy bólach reumatycznych)

• Dawkowanie:
  10 – 15 kropli 2 – 3 razy dziennie (wykrztuśnie)
  20 – 30 kropli (działanie emetyczne)
  zewnętrznie: nacieranie miejscowe 1 – 2 razy dziennie

---

3. Odwar z kłącza do płukania gardła

• Składniki:
  1 łyżeczka (ok. 2 g) suszonego kłącza
  200 ml wody

• Przepis:
  kłącze zalewano wodą, gotowano krótko (2 – 3 minuty), odstawiano do naciągnięcia

• Działanie i zastosowanie:
  stosowany zewnętrznie jako płukanka antyseptyczna przy anginie i zapaleniu gardła

• Dawkowanie:
  płukanie gardła kilka razy dziennie

---

4. Płukanka na ból gardła i anginę

• Składniki:
  1 łyżeczka suszonego kłącza kopytnika, 200 ml wody

• Przepis:
  zagotować kłącze 2 – 3 minuty, odstawić na 10 minut, odcedzić

• Działanie i zastosowanie:
  stosowana jako środek antyseptyczny i łagodzący w stanach zapalnych gardła

• Dawkowanie:
  płukać gardło 2 – 3 razy dziennie

---

 AZARINA – dawniej i dziś

AZARINA lata 50 – te i 60 – te XX wieku – 1 tabletka zawierała:

1. 150 mg – sproszkowane ziela kopytnika
2. 150 mg – sproszkowany korzeń lukrecji
3. 20 mg – suchy wyciąg z glistnika
4. 100 mg – suchy wyciąg z żywokostu
5. 10 mg – fosforan kodeiny
6. 5 mg – olejek anyżowy

AZARINA lata 80 – te i 90 – te XX wieku – 1 tabletka zawierała: 

1. 70 mg- sproszkowane ziele kopytnika (dawka zmniejszona o 80 mg)
2. 130 mg – sproszkowany korzeń omanu  (omanu wcześniej nie było)
3. 20 mg – wyciąg suchy z glistnika
4. 60 mg – sproszkowany korzeń lukrecji (dawka zmniejszona o 90 mg)
5. 56 mg – wyciąg suchy z lukrecji (wyciągu suchego wcześniej nie było)
6. 10 mg – fosforan kodeiny
7. 5 mg – olejek anyżowy

A TERAZ MAMY NEOAZARINĘ 1 tabletka zawiera:

1. 10 mg fosforan kodeiny
2. 316 mg sproszkowanego ziela tymianku

---