W Pigułce
- system korzeniowy:
- korzeń palowy, głęboki, z licznymi rozgałęzionymi korzeniami bocznymi
- system korzeniowy jest dobrze rozwinięty w poziomie – penetruje szczeliny glebowe, co umożliwia roślinie zasiedlanie gleb suchych, kamienistych i wapiennych, a także stabilny rozwój na stanowiskach ruderalnych
- kłączy – brak
- łodyga:
- wzniesiona lub podnosząca się, miękka, pokryta włoskami, u podstawy zdrewniała
- jest czworokątna w przekroju poprzecznym,
- u młodych okazów łodyga jest zielona, miękka i delikatnie mięsista, natomiast u roślin starszych, dolna część łodygi ulega zdrewnieniu
- pędy:
- czworokątne– typowe dla całej rodziny jasnotowatych
- na kantach łodygi występująwłoski gruczołowe i proste, o różnej długości
- pędy są nierozgałęzione lub słabo rozgałęzionew dolnej części, natomiast w górnej tworzą rozwidlone, symetryczne rozgałęzienia kwiatostanowe
cechy blaszki liściowej:
- pojedyncza, szerokojajowata do sercowatej
- brzeg liścia – wyraźnie, nieregularnie karbowano – ząbkowany, miejscami niemal falisty
- nasada liścia – sercowata, często z lekkim lub głębszym wcięciem przy ogonku liściowym
- wierzchołek – ostro zakończony lub lekko zaostrzony
- powierzchnia blaszki – miękka, lekko pomarszczona, pokryta krótkimi włoskami gruczołowymi i prostymi, nadającymi jej lepką fakturę i charakterystyczny zapach (często opisywany jako nieprzyjemny, mysi, ziołowo – zgniły)
- wierzchnia strona liścia – matowa, ciemnozielona do szarozielonej
- spodnia strona – jaśniejsza, często z szarawym lub fioletawym odcieniem, wyraźnie owłosiona wzdłuż nerwów
- liście długoogonkowe – ogonek liściowy wyraźny, długości zwykle 2 – 5 cm, pokryty włoskami
- ułożenie liści na łodydze – naprzeciwległe (liście wyrastają parami w węzłach, pod kątem prostym względem siebie
-
u młodych pędów liście są mniejsze, mniej wykształcone, o bardziej owalnym kształcie i słabszym owłosieniu, natomiast u roślin starszych blaszki są wyraźnie większe, grubsze i bardziej owłosione
-
liście towarzyszące kwiatom (podsadki) są wyraźnie mniejsze, często jajowate lub szerokojajowate, bez karbowania lub tylko delikatnie ząbkowane
- pora kwitnienia: czerwiec – wrzesień (VI – IX)
- barwa kwiatów: różowofioletowe, purpurowe, rzadziej bladoróżowe
- korona kwiatów najczęściej ma intensywną barwę różowo – purpurową, niekiedy przechodzącą w lilioworóżową
- wewnętrzna warga dolna może mieć ciemniejsze plamki lub kreski
- zdarzają się też formy o kwiatach bledszych, szczególnie w cieniu
- typ kwiatostanu:
- kwiaty zebrane w nibyokółki (złożone z kilku, najczęściej 6 – 10 kwiatów) ułożone w kątach liści, tworzące pozorny kłos lub podbaldach
- wielkość i kształt kwiatów:
- kwiaty drobne, długości około 7 – 12 mm; korona dwuwargowa
- zarośla ruderalne i nadrzeczne,
- miejsca silnie przekształcone przez człowieka – często rośnie w pobliżu zabudowań np.: przy murach, płotach, kompostownikach
- często pojawia się w towarzystwie pokrzywy zwyczajnej, łopianów, szczawiu, jasnot i bylic
- lubi gleby:
- świeże, wilgotne, głębokie, dobrze przewietrzone
- preferuje stanowisko:
- słoneczne lub półcieniste, ale nie głęboko zacienione,
- najlepiej rozwija się na stanowiskach osłoniętych, np. wśród innych roślin lub przy murach
W Pigułce
- roślina wieloletnia, ekspansywna, ruderalna, użytkowa, lecznicza, popularny chwast
- wzrost: do 130 cm
- system korzeniowy:
- korzeń palowy, głęboki, z licznymi rozgałęzionymi korzeniami bocznymi
- system korzeniowy jest dobrze rozwinięty w poziomie – penetruje szczeliny glebowe, co umożliwia roślinie zasiedlanie gleb suchych, kamienistych i wapiennych, a także stabilny rozwój na stanowiskach ruderalnych
- kłączy – brak
- łodyga:
- wzniesiona lub podnosząca się, miękka, pokryta włoskami, u podstawy zdrewniała
- jest czworokątna w przekroju poprzecznym,
- u młodych okazów łodyga jest zielona, miękka i delikatnie mięsista, natomiast u roślin starszych, dolna część łodygi ulega zdrewnieniu
- pędy:
- czworokątne– typowe dla całej rodziny jasnotowatych
- na kantach łodygi występująwłoski gruczołowe i proste, o różnej długości
- pędy są nierozgałęzione lub słabo rozgałęzionew dolnej części, natomiast w górnej tworzą rozwidlone, symetryczne rozgałęzienia kwiatostanowe
cechy blaszki liściowej:
- pojedyncza, szerokojajowata do sercowatej
- brzeg liścia – wyraźnie, nieregularnie karbowano – ząbkowany, miejscami niemal falisty
- nasada liścia – sercowata, często z lekkim lub głębszym wcięciem przy ogonku liściowym
- wierzchołek – ostro zakończony lub lekko zaostrzony
- powierzchnia blaszki – miękka, lekko pomarszczona, pokryta krótkimi włoskami gruczołowymi i prostymi, nadającymi jej lepką fakturę i charakterystyczny zapach (często opisywany jako nieprzyjemny, mysi, ziołowo – zgniły)
- wierzchnia strona liścia – matowa, ciemnozielona do szarozielonej
- spodnia strona – jaśniejsza, często z szarawym lub fioletawym odcieniem, wyraźnie owłosiona wzdłuż nerwów
- liście długoogonkowe – ogonek liściowy wyraźny, długości zwykle 2 – 5 cm, pokryty włoskami
- ułożenie liści na łodydze – naprzeciwległe (liście wyrastają parami w węzłach, pod kątem prostym względem siebie
-
u młodych pędów liście są mniejsze, mniej wykształcone, o bardziej owalnym kształcie i słabszym owłosieniu, natomiast u roślin starszych blaszki są wyraźnie większe, grubsze i bardziej owłosione
-
liście towarzyszące kwiatom (podsadki) są wyraźnie mniejsze, często jajowate lub szerokojajowate, bez karbowania lub tylko delikatnie ząbkowane
- pora kwitnienia: czerwiec – wrzesień (VI – IX)
- barwa kwiatów: różowofioletowe, purpurowe, rzadziej bladoróżowe
- korona kwiatów najczęściej ma intensywną barwę różowo – purpurową, niekiedy przechodzącą w lilioworóżową
- wewnętrzna warga dolna może mieć ciemniejsze plamki lub kreski
- zdarzają się też formy o kwiatach bledszych, szczególnie w cieniu
- typ kwiatostanu:
- kwiaty zebrane w nibyokółki (złożone z kilku, najczęściej 6 – 10 kwiatów) ułożone w kątach liści, tworzące pozorny kłos lub podbaldach
- wielkość i kształt kwiatów:
- kwiaty drobne, długości około 7 – 12 mm; korona dwuwargowa
- zarośla ruderalne i nadrzeczne,
- miejsca silnie przekształcone przez człowieka – często rośnie w pobliżu zabudowań np.: przy murach, płotach, kompostownikach
- często pojawia się w towarzystwie pokrzywy zwyczajnej, łopianów, szczawiu, jasnot i bylic
- lubi gleby:
- świeże, wilgotne, głębokie, dobrze przewietrzone
- preferuje stanowisko:
- słoneczne lub półcieniste, ale nie głęboko zacienione,
- najlepiej rozwija się na stanowiskach osłoniętych, np. wśród innych roślin lub przy murach
Ciekawostki
- Etymologia zaklęta w aromacie
Nazwa „mierznica” pochodzi od staropolskiego słowa „mierzić”, czyli „odpychać, odstraszać” – i nawiązuje do charakterystycznego, nieprzyjemnego zapachu całej rośliny, opisywanego jako mysi, zgniłosianowaty lub balsamiczno – ostry - Mierznica – zielarska opiekunka kobiet
W dawnej medycynie ludowej mierznicę nazywano „ziołem kobiecym”, ponieważ stosowano ją na „dusze kobiece”, „rozstroje nerwowe” i „smutek maciczny” – czyli objawy dzisiaj utożsamiane z depresją, nerwicą czy zespołem napięcia przedmiesiączkowego. - Zielarska strażniczka spokoju po śmierci
W niektórych regionach Polski wkładano mierznicę do trumien zmarłych kobiet, jako „zioło przejścia”, mające ułatwić duszy odpoczynek i ochronić ją przed „kobiecymi troskami”. - Zioło na obłęd i melancholię
W średniowiecznej Europie uważano, że mierznica czarna chroni przed urokami i obłędem – stosowano ją w amuletach ziołowych, szczególnie u kobiet „w melancholii” lub „omdlewających”. - Celtycki sposób na złe sny i wizje
W tradycji celtyckiej przypisywano jej właściwości rozpraszania złych snów i wizji – wkładano liście pod poduszkę lub palono susz w celu „oczyszczenia umysłu”. - Aromatyczna outsiderka w świecie jasnotowatych
Jest blisko spokrewniona z melisą lekarską i jasnotą purpurową, ale w odróżnieniu od nich nie przyciąga owadów – większość zapylaczy omija mierznicę ze względu na zapach i gorzki sok. - Kuchenny strażnik dawnych czasów
Roślina ta wykazuje naturalne właściwości odstraszające owady, zwłaszcza muchy i komary, co dawniej wykorzystywano w przechowywaniu mięsa i ziół w kuchni.
SUROWIEC ZIELARSKI
MIERZNICA CZARNA – Ballota nigra
- ziele mierznicy – Ballotage nigrae herba
CZAS ZBIORU
- ziele zbiera się w czasie pełnego kwitnienia czerwiec – wrzesień (VI – IX)
- ścina się wyłącznie górne, nierozgałęzione fragmenty pędów o długości ok. 25 – 30 cm, zawierające świeżo rozwinięte kwiaty i dobrze rozwinięte liście
ziele mierznicy czarnej pozyskiwane jest głównie z naturalnych stanowisk ruderalnych, nadrzecznych i przydrożnych, rzadziej z upraw ogrodowych lub zielarskich
SUSZENIE
- zebrane ziele należy rozłożyć cienką warstwą w suchym, zacienionym i przewiewnym miejscu
- w suszarkach w temperaturze 35 – 40˚C
- prawidłowo wysuszony ziele powinno mieć wyraźny, intensywny zapach, gorzkawy smak, zielonobrązową barwę liści i purpurowe zabarwienie kwiatów
PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE
- diterpeny labdanowe
- olejek eteryczny
- flawonoidy
- kwasy fenolowe
- garbniki (taniny)
- iridoidy i inne gorzkie glikozydy
- śluzy roślinne
DZIAŁANIE
- uspokajające i łagodnie nasenne
- przeciwlękowe i przeciwdepresyjne – związane z regulacją napięcia układu autonomicznego – działanie łagodne
- łagodzące bóle głowy o podłożu nerwowym
- pobudzające trawienie
- żółciopędne i żółciotwórcze
- łagodzące wzdęcia i niestrawność
- wykrztuśne i mukolityczne – zwiększa wydzielanie śluzu w drogach oddechowych i ułatwia jego usuwanie
- spazmolityczne – działanie łagodne – redukuje skurcze mięśni gładkich żołądka i jelit
- przeciwbakteryjne – olejek eteryczny wykazuje umiarkowaną aktywność wobec bakterii Gram-dodatnich
ZASTOSOWANIE
wewnętrzne:
- układ nerwowy
- nerwica, nadpobudliwość nerwowa
- stany lękowe i niepokój
- trudności w zasypianiu, bezsenność
- bóle głowy o podłożu nerwowym
- napięcie nerwowe w okresie menopauzy i PMS
- układ pokarmowy
- brak apetytu, niestrawność
- wzdęcia, kolki jelitowe
- zaburzenia wydzielania żółci
- łagodne stany zapalne żołądka i jelit
- układ oddechowy
- kaszel nerwowy
- przewlekły nieżyt oskrzeli
- astma oskrzelowa (wspomagająco)
- krztusiec (pomocniczo, tradycyjnie w mieszankach z tymiankiem, babką, lukrecją)
zewnętrzne:
- drobne rany i otarcia (działanie przeciwbakteryjne)
- stłuczenia i obrzęki (łagodzenie stanu zapalnego)
- kąpiele uspokajające przy napięciu nerwowym
ŚRODKI OSTROŻNOŚCI
Sytuacje, które zawsze wymagają ostrożności:
- nadwrażliwość lub alergia na składniki mierznicy
- kobiety w ciąży i karmiące piersią – brak wystarczających danych bezpieczeństwa stosowania mierznicy w tych okresach
- dzieci do 12 roku życia – brak danych o bezpieczeństwie stosowania
brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa i dawkowania. Zalecana ostrożność - przyjmowanie leków farmakologicznych – możliwe interakcje, np.: może nasilać działanie leków uspokajających, nasennych i przeciwlękowych
PRZYKŁADOWE SPOSOBY PRZYRZĄDZANIA
1. Napar
Składniki:
- 1 łyżka (ok. 2 – 3 g) suszonego ziela mierznicy czarnej
- 250 ml wrzącej wody
Przepis:
Surowiec zalać wrzącą wodą, przykryć i parzyć 10 – 15 minut. Następnie przecedzić.
Dawkowanie:
Pić 2 – 3 razy dziennie po 1 filiżance naparu.
Działanie, zastosowanie:
Łagodnie uspokajające, rozluźniające napięcie nerwowe, wspomagające trawienie, łagodzące wzdęcia i kolki jelitowe, pomocniczo przy kaszlu nerwowym.
2. Nalewka z mierznicy
Składniki:
- 1 część rozdrobnionego, suchego ziela
- 5 części alkoholu 40 – 50%
Przepis:
Ziele zalać alkoholem, szczelnie zamknąć i odstawić na 10 – 14 dni w ciemne miejsce, codziennie wstrząsając. Następnie przefiltrować.
Dawkowanie:
2 – 3 ml nalewki 2 – 3 razy dziennie, rozcieńczone w niewielkiej ilości wody.
Działanie, zastosowanie:
Uspokajające, przeciwlękowe, wspomagające sen, pobudzające trawienie i wydzielanie
3. Wino ziołowe z mierznicy
Składniki:
- 50 g suchego ziela mierznicy czarnej
- 750 ml czerwonego wina wytrawnego
Przepis:
Ziele zalać winem, odstawić na 14 dni w ciemne miejsce, codziennie potrząsać naczyniem. Po maceracji przefiltrować.
Dawkowanie:
50 – 75 ml raz dziennie, najlepiej wieczorem.
Działanie, zastosowanie:
Tradycyjny środek wzmacniający i uspokajający, stosowany przy bezsenności, nerwicy, zmęczeniu psychicznym oraz braku apetytu.
4. Odwar do użytku zewnętrznego
Składniki:
- 2 łyżki suszonego ziela
- 500 ml wody
Przepis:
Surowiec zalać zimną wodą, doprowadzić do wrzenia, gotować 5 minut, odstawić na 15 minut, przecedzić.
Dawkowanie:
Stosować do przemywań skóry, okładów lub kąpieli.
Działanie, zastosowanie:
Przeciwbakteryjne, łagodzące stany zapalne skóry, wspomagające gojenie drobnych ran i otarć, relaksujące w kąpielach przy napięciu nerwowym.